Día d’os Dreitos y Libertaz d’Aragón

Esta entrada también está disponible en: Aragonés Català Español Français English

CUARTO Y METAT DE CABEZA

Igual Chuan de Lanuza estió un poquet fato cuan tornó a Zaragoza sabendo que a poli de Felipe II lo buscaba, pero yo creigo que tu eses feito lo mesmo.

A veyer, piensa-lo. Yes en Épila, que será un puesto con chen marabillosa y, si ye o tuyo lugar, fixo que te lo pasas guay en as fiestas, pero siamos sinzeros: como acabes de plegar, allí no i hai pon que fer. Secano dica do alcanza a vista.

Ye o que le debió pasar a Lanuza, se moriba tanto de l’aborrimiento que dizió, zagal, pus m’arrisco, que isto ye insuportable. O Palazio d’o Conde d”Aranda, dimpués d’un mes, ya me lo sé de memoria. Isto no da ta más. Se pilló o bus d’Agreda y se fuo a Zaragoza. Agora abría estau unatra istoria porque i hai piszina, gimnasio y dica Radio Épila, pero en o sieglo XVI yo creigo que agún no eban feito o poliesportiu.
Ixo sí, en o suyo momento, cuan iba a enfrontinar-se a las tropas castellanas, Épila le vinió de fachenda. Prexina-te-lo: l’exerzito que endrezaba él y o que veniba de Castiella (cabreadísimos por no dixar-les que se levasen a Antonio Pérez) quedan en Utebo ta dar-se caña. Y cuan plega Chuan, ixo pareixe o zentro de Chaca un 15 d’agosto.

Como cuan convidas a un amigo a una fiesta de cumple y se traye a toz os suyos primos. Pareixeba que os castellans l’esen anunziau en Instagram. Chuan ordenó a retirada y se piró ta Épila porque, me prexino, compartir as pizzas que eban pediu con tanta chen le pareixió imposible.
Total, pasada la batalla y dimpués d’un mes, Chuan se pilla l’Agreda y se planta en Zaragoza. A poli d’a epoca l’atura y se lo levan a lo que uei en día ye o Pasache d’o Ziclón, ixe que ye a lo costau d’a Plaza d’o Pilar, que i hai chelaus, batius, biscuetos y se puede un chitar uns tapas u o que quiera. Por un momento, Chuan se piensa o sabor de batiu que se va a pedir, pero luego se da cuenta que o pasache en o sieglo XVI ye más bien un palazio con mazmorra y a lo pobre lo dixan astí dica que, os tíos exacheraus, que no eban superau o temeta d’Antonio, le tallan a cabeza.

Tamién te digo, que vale que sigas enuyau, pero igual lo de esponer a cabeza en a plaza d’o Mercau pon menos que dos años enters, ye pasar-se de rencoroso.

 width=

Chuan perdió a cabeza (literal) por defender os fueros d’Aragón, tu abrías feito lo mesmo? Por zierto, sabes si agora seguimos tenendo fueros en Aragón? Chita un gollada más abaixo ta descubrir-lo.

Descripzión

O 20 d’aviento de 1591, o Chustizia d’Aragón Chuan de Lanuza estió executau en a plaza d’o Mercau de Zaragoza. Ixe suzeso estió consecuenzia d’a represión ordenada por o rei Felipe dezaga d’a rebelión en a cuala o Chustizia s’eba enfrontinau a lo monarca, acusando-lo d’atacar os fueros d’Aragón.

Iste feito istorico ha d’estar entendiu en un contesto mui complexo. Dezaga d’a desaparizión d’o Chustiziazgo a primers d’o sieglo XVIII, a fegura de Lanuza y d’a instituzión que representaba quedoron como símbolos d’a identidat aragonesa. En o dezenio de 1980, con a dentrada en vigor d’o Estatuto d’Autonomía, O Chustizia d’Aragón estió recuperau como instituzión adaptada a lo marco d’as libertaz democraticas. O Chustizia vela por os dreitos d’os ziudadans y cusira o complimiento d’o Estatuto y de l’ordinamiento churidico aragonés.

A calendata d’o 20 d’aviento tiene un componén de memoria d’o pasau, pero tamién nos aduya a entender a valor d’os nuestros dreitos autuals y a reconoxer as muitas cosas que se pueden millorar.

Más informazión

En a pachina web d’o Chustizia d’Aragón (coronica d’os autos levaus a fin en a remeranza de 2022).

Os obchetivos y contenius d’ista proposa pueden estar relazionaus con a vinculada a lo 23 d’Abril: Día d’Aragón. Tamién con o 6 de chinero (Día dedicau a lo Dreito aragonés).

Una reflesión…

En 2022, o Estatuto d’Autonomía d’Aragón ha compliu cuaranta años. Entre ixe tiempo, o testo orichinal ha estau modificau y autualizau, pero no ha variau o suyo esprito ni a suya prenzipal finalidat: dotar a la ziudadanía aragonesa d”unas normas de convivenzia y d’unas pautas ta lo progreso una soziedat cada vez más plural y multicultural dentro d’un mundo cada vez más globalizau.

Entre muitas atras cosas, como o desembolique d’o Dreito zivil aragonés, a protezión d’as modalidaz lingüisticas y a definizión d’instituzions representativas, de control y de gubierno d’a comunidat, o Estatuto regla a instituzión d’o Chustizia d’Aragón.

… y un detalle

O Chustizia d”Aragón ye a terzera instituzión, dimpués d’o Gubierno d’Aragón y d’as Cortes, en l’autual ordinamiento d’a nuestra comunidat autonoma. Ye mui bien avaluada, ya que fa visibles problemas d’o día a día que preocupan a la inmensa mayoría d’os aragoneses (por exemplo, tramitando quexas que cualsequiera puede presentar), que exerze un control sobre as autoridaz y que reclama midas de defensa d’as capas más vulnerables d’a soziedat.

Muitas d’as suyas azions contan, amás con a colaborazión d’atros achens sozials, entidaz locals, coleutivos y organizazions no gubernamentals, etz.

Os suyos informes añals, ya sigan chenerals u sobre temas concretos (que a vezes se concretan en comparezenzias en as Cortes d’Aragón), dan una idea mui amanada d’a realidat sozial d’a nuestra comunidat.

Proposas ta o/a profesor/a

Cualques d’as proposas servidas aquí podrían estar compatibles dentro d’a campaña educativa (charradas didauticas en zentros d’educazión secundaria) que en 2022 ha emprendiu o Gubierno d’Aragón arredol d’o Estatuto d’Autonomía con motivo d’o suyo 40 cabod’añ0.

A lo filo d’ixo, por exemplo, se puede analisar a evoluzión d’Aragón en istos cuatre dezenios, a partir d’os datos servius en un cuaderno estatistico con indicadors comparativos mui senzillos y reveladors.

Se pueden esplorar detalles y cometius d’a instituzión d’o Chustizia d’Aragón a traviés d’a suya propia web. A partir d’astí, comentar en l’aula as funzions que ista entidat tiene asignadas. Tamién se puede estudiar una posible visita a la suya seu en Zaragoza, en o palazio d’Armijo.

De forma más contextualizada (orichen y evoluzión d’a instituzión d’o Chustizia, leyendas relazionadas, significazión istorica, etz.), ye mui util a consulta d’a esposizión “O Chustizia d’Aragón, 1265-2015”, diseñada por Rolde d’Estudios Aragoneses ta lo Conzello d’Exeya d’os Caballers con motivo d’o 750 cabo d’año d’a instituzión:

Tamién l’articlo O Chustizia, muito más que un mito.

Obchetivos que aduya a complir ista proposa

ESO:
  • Asumir responsablemén os suyos debers, conoxer y exerzer os suyos dreitos en o respeto a os demás, prauticar a toleranzia, a cooperazión y a solidaridat entre as personas y grupos, exerzitar-se en o dialogo, afianzando os dreitos umanos y a igualdat de trato y d’oportunidaz entre mullers y ombres, como valors comunas d’una soziedat plural, y parar-se ta l’exerzizio d’a ziudadanía democratica.
  • Conoxer, avaluar y respetar os aspeutos basicos d’a cultura y a istoria propias y d’os demás, asinas como o patrimonio artistico y cultural.
Bachillerato:
  • Exerzer a ziudadanía democratica, dende una perspeutiva global, y alquirir una conzenzia zivica responsable, inspirada por as valors d’a Constituzión española, asinas como por os dreitos umanos, que fomente a corresponsabilidat en a construzión d’una soziedat chusta y equitativa.
  • Consolidar una madurez personal y sozial que les permita actuar de forma responsable y autonoma y desarrollar o suyo esprito critico. Preveyer y resolver pazificamén os conflictos personals, familiars y sozials.

Materias con as cualas puede vincular-se

  • Cheografía y Istoria / Avalúes eticos (ESO, 1er y 2º ziclos)
  • Educazión ta la ziudadanía y os dreitos umanos (ESO, 2º ziclo)
  • Bachillerato: A asignar en funzión de modalidat / Istoria y Cultura d’Aragón

Desembolique de competenzias

  • Competenzias sozials y zivicas
  • Conzenzia y esprisions culturals